دیدار معنوی مثنوی

دیدار معنوی مثنوی 

دیدار مثنوی در دژ هوش ربا  (11)

(بخش یازدهم )

صورت و معنی

در بخش های پیش سخن بر سر تفسیر ِ منظور مولانا از صورت و معنی بود و گفتیم وی در شصت ویک

بیت، به تفصیل آنها را موشکافی می کند. پیش از ادامۀ آن ابیات، توجه به نکته ای بس باریک و ژرف از

مولانا پژوهی راست منظر ،می تواند به فهم ما از اندیشۀ مولانا یاری رساند. استاد"شیمل"وی می نویسد 

"نقش آفرینان ِ [حکایات] مثنوی و همچنین سمبل ها و تشبیهاتی که در آن بکار گرفته شده اندتقریبا نوعی

قابلیّت ِ تغییر و تبدیل دائمی دارند،مثنوی تقریبا هر نوع نظریۀ عرفانی قابل تصوّر در قرن سیزدهم [میلادی]

را در خود جای داده است///هر شارح و مفسّری آنچه را که خود در جست و جوی آن بوده در آن کتاب یافته

است؛ از همه خدایی تا عرفان شخصی،از عشق توإم با خلسه تا پیروی از مذهب ِ رسمی "(7)

در توضیح ِ این سخن باید گفت آشنایی مولانا با اکثر مکاتب دینی و فلسفی و عرفانی ِ آن زمان، اندیشۀ 

وی را چنان باز کرده بود که خود را در چارچوب ایدۀ مشخصی محصور نمی دید. چنانکه در دفتر دوم گوید:

همچنان که هر کسی در معرفت

می کند موصوف ِ غیبی را صفت،

فلسفی از نوع ِ دیگر کرده شرح

باحثی مر گفت ِ او را کرده جرح

وآن دگر در هر دو طعنه می زند

وآن دگر از زَرق، جانی می کند 

این حقیقت دان نه حق اند این همه

نی به کلی گمرهانند این همه (2927)

بدین ترتیب، مولانا در بحث از "صورت و معنی" نیز جنبه های گوناگون در نظرات فلسفی و عرفانی و دینی را

به یکدیگر آمیخته ، فراورده ای متناسب با حکایت خویش می آورد.مثلا در عین حال که به نقش ِ عقل کل و

نفس کل و جهان مثالی ِ نو افلاطونیان در پیدایش هستی نظردارد، فراتر از همۀ این عوامل، ارادۀ خداوندی

را تنها فاعل اصلی آفرینش می شناسد. از بیت 3720 به بعد . دفتر ششم:

صُنع ِ* بی صورت بکارَد صورتی

تن بروید با حواس و آلتی 22

تا چه صورت باشد آن؛ بر وَفق ِ خَود،

اندر آرد جسم را در نیک و بد 23

صورت ِ نعمت بوَد، شاکر شود

صورت ِ مُهلت بوَد، صابر شود 24

صورت ِ رحمی بوَد، بالان* شود

صوزت ِ زخمی بوَد، نالان شود 25

صورت ِ شهری بوَد، گیرد سفر

صورت ِ تیری بوَد، گیرد سپر 26

صورت ِ خوبان بوَد، عشرت کند 

صورت ِ غیبی بوَد، خلوت کند. 27

صورت ِ محتاجی آرد سوی کسب

صورت ِ بازو وری، آرد به غصب 28

(تفسیر اجمالی ابیات)

بیت 22 : معنای لغوی صُنع، آفرینش از عدم است و در ادب کهن غالبا منظور از آن آفریدگار می باشد.

"صورت" در این بیت یعنی شکل و فرم و بطورکلی تعیّن.خداوند ِ بدون تعیّن وکیفیت، شکل و کیفیّتی

در زمین ِ هستی می کارد که بر اثر آن کالبد ِ موجودات همراه با اعضاء حس کننده آنان می رویند.

[در بعضی نسخ "نگارد صورتی" آمده است تا اشاره به خداوند واهبُ الصُور یعنی صورت بخش داشته

باشد. آن هم معنی را بر هم نمی زند اما فعل کاشتن با روییدن متناسب است.] به هر حال مولانا در

این بیت به مفهوم "کُن فَیَکون" که در آیات متعددی از قرآن آمده است نظر دارد. مثلا در البقره آیۀ 117

َبدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (او نوپدید آورندۀ آسمانها و زمین است

و چون بخواهد که کاری صورت گیرد، تنها گوید موجود شو و موجود شود .)

بیت23 :عبارت "بر وَفقِ خود" ایهامی دارد .متناسب با طبیعت آن مصنوع ؟ و یا متناسب با قضا و قدری

که خداوند بر آن جسم مقرر داشته است ؟ در حالت اول که شامل همۀ موجودات زنده می گردد صورت

در مفهوم ارسطویی آن است . یعنی صورت و کیفیتی مادی . صورت،حالت کمال یافته ای ست که مادۀ

بدون شکل به خود می گیرد.(8) و اگر منظور، تناسب با خواست خداوندی باشد،توحید افعالی ست که

عارفان، همۀ افعال افراد بشر را متاثّر از اراده ای غیبی می دانند . در این حالت، "صورت"یعنی آن خیالی

که در ضمیر فرد، جوانه می زند. آن ایده ای که خداوند به او الهام می کند. در چند بیت آینده چنین است.

گاهی واقعی ست و در زمان حال بر فرد می گذرد و گاهی خیالی، که ذهن آن را از تجارب گذشته ترسیم

می کند و یا برای آینده در نظر می گیرد و به نسبت آن، انفعالی در وی پدید می آید،یا دست بکاری میزند.

ابیات 24 الی 28 : اگر خیال نعمت به نظرش یرسد شکر میگزارد و اگر صورت ِ فرصت داشتن را کسب کند،

صبر می ورزد.اگر خیال ِ مهربانی را ببیند، نشو و نما می کند و چنانچه صورت زخم و ضربه ای را دریافت

کند خواهد نالید. اگر صورت شهری در نظرش جلوه کند بطرف آن خواهد رفت و اگر صورت تیری در برابرش

بیاید سپر می گیرد. از صورت زیبا رویان که نشانش دهند حس مطبوع لذت و خوشگذرانی دارد و چنانچه

خیالات غیبی را به او رو نشان دهند، به گوشۀ تنهایی می گریزد تا با آن ایده ها محشور گردد.خیال ِ نیاز

و احتیاج به گذران زندگی مادی، فرد را به پیشه ای وا می دارد و خیال قدرت و زور و حشمت، زورگیری و

دست درازی به جان و مال دیگران را ببار می آورد .در هر حال تنها دست خداست که ارادۀ انجام ِ فعلی را

در بشر می آفریند .

ادامه دارد 

کتاب گفتاری دیدار مثنوی در دژ هوش ربا (11)

https://t.me/didarmasnavi/2424